1. Objekt i këtij punimi, që vjen në vijim të një monografie kushtuar përkatësisë etnike të himarjotëve, është bërë antroponimia e krahinës së Himarës, me synimin që të plotësojmë dhe të thellojmë argumentet që kemi sjellë në veprën në fjalë lidhur me këtë problem.

Meqenëse emri Himarë historikisht ka shënuar njësi të ndryshme etnografike e administrative, së pari e ndiejmë të nevojshme të saktësojmë se me Himarë kuptojmë fshatrat e krahinës së Bregut të Sipërm, d.m.th. Qeparoin, Kudhësin, Pilurin, qytetin e Himarës, Iljazin, Vunoin, Dhërmiun dhe Palasën. Nga pikëpamja administrative, këto fshatra përfshihen në bashkinë e Himarës, e cila varet nga prefektura e Vlorës. Me shtrirje gjatësore përgjatë shpateve perëndimore të maleve të Vetëtimës, bashkia e Himarës kufizohet në veriperëndim me komunën e Dukatit, në veri e lindje me komunën e Vranishtit dhe në jugperëndim me komunën e Lukovës . Nga pikëpamja etnografike, Bregu i Poshtëm dhe Bregu I Sipërm formojnë krahinën e Bregut të Detit, që është një nënndarje e Labërisë . Nga pikëpamja sociolinguistike, krahina e Himarës paraqet një ndër zonat ku haset dukuria e dygjuhësisë. Në këtë trevë, banorët shqip- e greqishtfolës jetojnë në dy enklava, enklava e Himarës dhe enklava e Dhërmi-Palasës, të ndara nga njëra-tjetra prej bashkësisë njëgjuhëse shqipfolëse të Vuno-Iljazit. Këto bashkësi dygjuhëse të Bregut të Sipërm formojnë dy ishuj gjuhësorë të rrethuar prej shqipfolësish njëgjuhës: enklava e Dhërmi-Palasës nga veriperëndimi ka krahinën e Dukatit, nga lindja Tërbaçin e Vranishtin dhe nga jugperëndimi Vunoin e Iljazin; kurse enklava e Himarës në veri kufizohet me Vnnoin e Iljazin, në lindje me Kallaratin, Kuçin e Pilurin dhe në juglindje me Kudhësin e Qeparoin, të gjitha me gjuhë amtare shqipen. Madje, edhe Brenda këtyre dy enklavave banorët dygjuhës jetojnë të përzier me shqipfolës njëgjuhës, të vendosur në këtë krahinë duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar, sidomos dhjetë-pesëmbëdhjetë vjetët e fundit, si rrjedhim i emigrimit të brendshëm.

Prania në krahinën e Himarës e një elementi shqip- e greqishtfolës ka shërbyer për qarqe të caktuara si argument se krahina e Himarës është pakicë etnike greke. Polemika rreth karakterit etnik të Himarës, e ndezur në periudha kritike të historisë së Shqipërisë, vijon edhe në ditët tona. Në këtë shkrim do të mundohemi të thellojmë ndihmesat për të provuar karakterin etnik të himarjotëve, por duke u ndalur në një çështje të veçantë: në onomastikën e Himarës. Para se t’i hyjmë shtjellimit të kësaj teme, duam të saktësojmë që objekt i shqyrtimit tonë do të bëhet jo gjithë onomastika e krahinës, po vetëm patronimet, apo emrat e familjeve, si dhe një pjesë e toponimisë që rrjedh prej tyre. Por edhe këtu do të përqendrohemi më shumë në patronimet e fshatrave dygjuhëse, d.m.th. të Himarës, Dhërmiut dhe të Palasës, meqenëse patronimet e fshatrave njëgjuhëse të kësaj krahine nuk kanë asnjë ndryshim prej të parave.

Korpusi i analizuar përbëhet nga një listë me 145 emra familjesh të Himarës, Dhërmiut e Palasës, e nxjerrë nga regjistri osman i vitit 1583 i kazasë së Kurveleshit të sanxhakut të Delvinës ; nga një listë e vitit 1791 me emrat e familjeve të po këtyre tri fshatrave , e cila përmban 59 njësi; nga të dhënat e mbledhura aty nga mesi i viteve ‘90 të shekullit të kaluar prej qëmtuesit të apasionuar të traditës së Labërisë Bardhosh Gaçe, i cili pati mirësinë të m’i vinte në dispozicion këto të dhëna; dhe nga listat zgjedhore të tetorit të vitit 2003 për bashkinë e Himarës, prej të cilave kemi vjelë rreth 750 emra familjesh himarjote vendëse, duke lënë emrat e familjeve të ardhura në qytetin e Himarës shekullin e kaluar.

 2. Onomastika përbën një ndër shtresat gjuhësore me vlerë të paçmuar për historinë dhe gjuhën e një  etnie. Për këtë arsye studimi i emrave të përveçëm të njerëzve dhe i emërtimeve të vendeve merr një rëndësi të veçantë. Qëllimi i studimit të onomastikës është i dyfishtë: ai synon të vendosë lidhjen e emrave dhe të emërtimeve të përveçme me bashkësinë që I përdor dhe lidhjen e këtyre emërtimeve me leksikun e përgjithshëm të gjuhës . Në rastin e parë, studimi jep të dhëna për prejardhjen e popullsisë së një treve, për historinë e saj, për mënyrën e punës dhe të jetesës, për zakonet dhe religjionin e saj, për veçoritë e relievit ku ajo është vendosur etj. Studimi i lidhjeve të emrave të përveçëm vetjakë e familjarë dhe të emërtimeve të përveçme me leksikun e përgjithshëm ka si detyrë të përcaktojë shkallën e pasqyrimit të thesarit leksikor të një bashkësie në onomastikën e saj, por edhe të nxjerrë të dhëna për historinë e gjuhës së asaj bashkësie.

Nga natyra e vet, antroponimet dhe toponimet dallojnë rrënjësisht prej emrave të përgjithshëm, pasi këta të fundit, si pjesë e leksikut të përgjithshëm, kanë funksion përgjithësues, klasifikues, duke u përdorur për një numër të madh frymorësh ose jofrymorësh të së njëjtës klasë. Kurse emrat e përveçëm dhe emërtimet e përveçme kanë si fimksion themelor thjesht shënimin, individualizimin e frymorëve dhe të objekteve, vënien e një etikete çdonjërit prej tyre, me qëllim që individi apo objekti i emërtuar të identifikohet e të dallohet me lehtësi prej individëve apo objekteve të tjera të asaj klase .

Meqë përgjithësimi nënkupton krijimin e koncepteve për klasa frymorësh dhe objektesh, kjo do të thotë që përmbajtja e emrave të përgjithshëm ndryshon me ndryshinun e koncepteve që ata shënojnë, pasi njohja e njeriut nuk ka kufi. Emrat e përveçëm, meqenëse nuk shënojnë koncepte, nuk kanë as përmbajtje, kështu që ndryshojnë më pak dhe më ngadalë, ngaqë nuk ka arsye të brendshme, gjuhësore për ndryshimin e tyre. Kjo qëndrueshmëri e emrave të përveçëm shpjegohet me thelbin e tyre, me atë që këta emra nuk kanë lidhje të ngushtë me frymorët dhe objektet që emërtojnë, pasi shërbejnë thjesht si etiketa për dallimin e një individi, të një grupi apo të një njësie nga individët, grupet apo njësitë e tjera. Si të tillë, ata mund tc përdoren nga dhjetëra e dhjetëra breza për individë dhe objekte të reja.

Por kjo nuk do të thotë që emrat e përveçëm janë përjetësisht të pandryshueshëm. Edhe ata ndryshojnë:për shkaqe religjioze, politike, ideologjike, të modes etj., shtresa të tëra emrash të përveçëm mund të dalin nga përdorimi dhe të zëvendësohen me emra të tjerë, Mirëpo, edhe kur veprimi i faktorëve të mësipërm është shumë i fortë, shtresa të tëra antroponimesh, sidomos ato që lidhen me anët më të qenësishme të një bashkësie gjuhësore, me mënyrën e jetesës dhe me kulturën shpirtërore e materiale të saj, ruhen të paprekura. Pikërisht, me këtë shpjegohet pse antroponimet përbëjnë një nga shtresat gjuhësore më me interes për të provuar përkatësinë etnike dhe karakterin autokton apo alokton të një grupi të caktuar etnik.

 Vijon

______________________________________________

1. R. Memushaj, Himara në dritën e të dhënave historike,gjuhësore dhe etnologjike, Tiranë, 2004, f. 31. Për përkatësinë labe të himarjotëve, shih J. G. von Hahn, Albanesische Studien, Wien, 1853, S. 15 dhe H. Holland,

2. Travels in the lonian Isles, Albania…, London, 1819, p.99. Ndër studiuesit shqiptarë, E. Çabej është i vetmi që, megjithëse pranon se kufirin perëndimor të Labërisë e “përbën deti”, shton se Himara «prej disave konsiderohet si krahinë labe, prej të tjerësh si ‘labëronjëse» (“Studime gjuhësore”, V, Prishtinë, 1975, f. 111).

3. Të dhënat për vitin 1583 për fshatrat Himarë, Palasë dhe Dhërmi na i vuri në dispozicion prof. P. Thëngjilli, i cili i ka përkthyer ato nga Defter-i mufassal liva-i Delvina, nr. 91, viti 1583, fl. 66 (Himara) dhe fl. 74 (Palasa e Dhërmiu).

 4. S. Rusha, Himara në stuhitë e shekujve, Tiranë, 2001, f. 153-155. Principii toponimiki

 5.Akademija Nauk SSSR, Moskva, 1966, s. 45.

 6.Emri i përveçëm vetjak: semantika dhe morfologjia, SF, 2000, nr. 1-2, f. 148.

 Botuar ne Nr. 62 te gazetes Kallarati

————————————————————————————————

PATRONIMIA E HIMARËS, nga Rami Memushaj

Çdo bashkësi dallon nga të tjerat edhe për mënyrën se nga i merr dhe si i ndërton emrat dhe emërtimet e përveçme, dhe kjo përbën një fushë tjetër që duhet hulumtuar. Jo pa interes janë edhe veçoritë gjuhësore të këtyre njësive: veçoritë formale gramatikore dhe sidomos ndryshimet fonetike që kanë pësuar. Duke kaluar në gojën e dhjetëra e dhjetëra brezave, emrat e përveçëm dhe emrat e vendeve doemos që pësojnë ndryshime tingullore, nën veprimin e rregullave fonetike të gjuhës së cilës i përkasin. Emrat me një moshë tepër të vjetër bartin me vete pasojat e rregullave fonetike që kanë vepruar mbi ta në epoka të ndryshme të jetës së tyre. Kështu që studimi i ndryshimeve tingullore bën të mundur të zbulohen rregullat që i kanë shkaktuar dhe të bëhet një kronologjizim i këtyre rregullave, i cili, nga ana e vet, merr vlerë për përcaktimin e moshës së këtyre njësive. Veç këtyre ndryshimeve spontane, të pavetëdijshme të formes, ka edhe të tjera që e kanë burimin në përpjekjet e vetëdijshme të anëtarëve të bashkësisë së cilës i përkasin këto emërtime. Lidhja arbitrare me frymorët dhe objektet që emërtojnë përbën “thembrën e Akilit” të emrave të përveçëm vetjakë, të emrave të familjeve dhe të toponimeve. Duke mos pasur lidhje të ngushta me objektet që emërtojnë, ato mund t’i nënshtrohen ndërhyrjes së njeriut, i cili, në mënyrë të vetëdijshme, mund t’i ndryshojë dhe t’i zëvendësojë me emërtime të tjera, siç ndodh gjatë periudhave të pushtimeve, kur një bashkësi ndërron besimin e vet apo kur individi a bashkësia, për një arsye ose për një tjetër, kërkojnë ndryshimin e emërtimeve të vjetra. Kësaj ndërhyrjeje i nënshtrohen sidomos emrat e përveçëm vetjakë, por në një shkallë më të vogël edhe patronimet dhe toponimet.

Një tjetër shkak i ndryshimeve të vetëdijshme është etimologjia popullore. Kureshtja i shtyn njerëzit të dinë kuptimin e toponimit apo të patronimit, sepse, në fund të fundit, këto janë fjalë të gjuhës. Duke e lidhur formën tingullore të tyre me fjalë me kuptim të gjuhës, pra duke u përpjekur t’u japë një kuptim fjalëve pa kuptim, etimologjia popullore ka shpënë në ndryshimin e formës së emrave dhe të emërtimeve të përveçme. Në raste të tjera, për të fshehur kuptimin e emërtimeve prej emrash me kuptime të këqija ose me ngjyrime kuptimore përkeqesuese, u është ndryshuar qëllimisht forma patronimeve ose toponimeve. Gjurme të kësaj ndërhyrjeje të vetëdijshme gjenden gjithandej dhe me shumicë në onomastikën shqiptare.

3. Patronimet, ose emrat e familjeve, përbëjnë një nga pjesët më të qëndrueshme të thesarit onomastik, pasi, meqenëse nuk lidhen me individë të veçantë, që rrojnë jo më shumë se tre breza, po me grupe individësh të shume brezave të cilët i bashkon pikërisht prejardhja nga një i parë i përbashkët, ato ruhen më gjatë në gjuhë, duke ndryshuar vetëm për arsye shumë të forta. Si të tilla, ato marrin një vlerë të veçantë, pasi, duke u mbështetur në to, mund të nxjerrim të dhëna të rëndësishme për historinë, për besimin dhe për mënyrën e jetesës së një bashkësie. Shqyrtimi i lëndës onomastike të fshatrave dygjuhëse të Himarës do të bëhet në dy plane: në planin sinkronik, me qëllim që të zbulohen veçoritë strukturore të këtyre njësive, dhe në planin diakronik për të parë vijimësinë e emërtimeve dhe të gjedheve derivuese të tyre. Trajtimi diakronik i lëndës është më i vështiri, pasi jo gjithnjë forma në të cilën shfaqen këto emërtime lejon të zbulohet prejardhja e tyre.

Në vështrimin sinkronik, emrat e familjeve do të shqyrtohen nga disa këndvështrime: nga pikëpamja e strukturës, e gjedhes fjalëformuese, e veçorive gramatikore dhe fonetike. Duke i parë nga pikëpamja e strukturës, patronimet e fshatrave të Himarës mund të ndahen në dy grupe të mëdha: njëfjalëshe dhe dyfjalëshe. Sikurse është vënë në dukje nga studiues shqiptarë dhe të huaj, në popullin tonë ka qenë i përhapur gjerësisht individualizimi “vetëm me anë të një emri të veçantë tjetër, duke u përdorur përgjithësisht si emër familjeje emri vetjak i babait ose i gjyshit” 1 . Edhe në fshatrat e Himarës emërtimet dygjymtyrëshe të tipit A + B, ku A është emri i përveçëm vetjak dhe B emri i babait ose i gjyshit, përbëjnë modelin më prodhues. Në të kaluarën, në këtë trevë ishte zakon përdorimi sidomos i emrit vetjak dhe i emrit të babait. Një dëshmi të kësaj tradite në fshatrat e Himarës na e sjell H. Kuçuli në shkrimin “Sprovë per studimin e emrave të familjeve…” Sipas tij, një dhërmias i quajtur Athanas Gjika, oficer në shërbim të mbretërisë së Napolit, ka lënë në shtëpinë e tij një pllakë që mban datën 20 janar 1765, në të cilën është shënuar gjenealogjia e familjes deri në tetë breza para tij, d.M.Th gjer aty nga fillimi i shek. Xvi. Aty shihet se të parët e çdo brezi kanë si mbiemër emrin e babait të tyre: i pari Vreto, i dyti Peiro Vrelo, i treti Gliza Petro, i katërti Gusta Gliza, i pesti Strati Gusta, i gjashti Nikolo Strati, i shtati Gjika Nikolo dhe i teti Athanas Gjika 2 . Kjo praktikë ndiqet kur numërohen brezat në gjithë Labërinë. P.Sh., Ne Kallarat, që i përket Labërisë se brendshme, pleqtë i tregonin kështu brezat e fisit Gjokon: Dervish Aliko (?-l847), Aliko Toto, Toto Qejvani, Qejvan Amati, Amat Qesari, Qesar Gjoka., Gjokë Gjika, Gjike Gjoka, Gjokë Kondi. Emra të tipit A + B mbajnë edhe shumë himarjotë që përmenden në dokumente historike të periudhës së parë të pushtimit turk, si Jorgji Zaho (1458-1550) nga Himara, Kosta Dhimo (1482-1537) nga Palasa, alias Iliaz Pasha, gjeneral i sulltanit; Gergj Konda, Manol Klada e Dhimitër Klada, të tre me prejardhje nga Himara, që më 1555 janë komandantë stratiotësh; Mërkur Bua nga Dhërmiu (shek. Xv-xvi); më 1577, Nikollë Gjika e Gjergj Katasi nga Himara; Jovan Leksi më 1581; Kortez Brana (7-1597) nga Himara, nxënës i kolegjit grek dhe shumë e shumë të tjerë 3 . Shumica dërrmuese e emrave të regjistrit turk të vitit 1583 janë të këtij tipi, siç mund të shihet nga lista e emrave në fund të punimit. Po lidhur me atë se ç’përfaqësojnë këto patronime, emrin e babait, emrin e gjyshit apo emrin e familjes, është e vështirë të jepet një përgjigje e prerë. Ndryshe ndodh në ditët tona, kur në zyrat e gjendjes civile ndër të dhënat anagrafike të të porsalindurve përfshihen emri vetjak, emri i babait dhe emri i familjes. Si rrjedhim, tradita që po mbizotëron është ajo e individualizimit me anë të emrit vetjak dhe të emrit të familjes, traditë që zë fill me krijimin e shtetit kombetar dhe të administratës shqiptare, ndonëse në disa dokumente shënohet edhe emri i babait. Patronimet njëfjalëshe mund të shihen më tej

Edhe nga pikëpamja e motivimit për të gjetur fjalët që qëndrojnë në bazën e tyre. Sipas këtij këndvështrimi, brenda këtij grupi mund të dallohen disa klasa. Ndër patronimet e këtyre fshatrave vendin e parë e zënë ato patronime njëfjalëshe që vijnë nga një emër i përveçëm vetjak. Brenda kësaj klase emrash, që përbën edhe grupin më të madh, dallohen emra vetjakë shtresash të ndryshme historike dhe me prejardhje të ndryshme. Një grup të veçantë formojnë patronimet nga emra personash historikë të botës iliro-arbëreshe 4 , ky hyjnë emrat Leka (emri shqiptar i Aleksandrit të Madh), Piro, Qezar dhe Komnen, nga të cilët Piro dhe Konmen dalin vetëm në regjistrin turk të vitit 1583, ndërsa Leka dhe Qezar dalin më 1583, më 1791 dhe më 2003, gjë që flet për një vijimësi të pandërprerë të tyre në gojën e banorëve të krahinës. Ndonëse të paktë në numër, këta emra familjesh marrin një rëndësi të veçantë për të gjykuar për karakterin etnik të banorëve të këtyre fshatrave.

Një vend të veçantë ndër patronimet prej emrash të përveçëm vetjakë zënë edhe disa emra të tjerë të vjetër, si Lika, Deda, Marta, Zoto, Prernli, Pali, të cilët vijnë nga bota ilire pagane dhe kristiane e hershme. Shumica e këtyre emrave, të dokumentuar që nga viti 1583, jetojnë si patronime edhe sot e gjithë ditën në krahinën e Himarës.

Një grup të madh brenda kësaj klase formojnë patronimet prej emrash shqiptarë, pjesa më e madhe e të cilëve nuk përdoren më si emra vetjakë,  si: Baka, Ballamo, Beli, Beno, Beruka, Brigo, Bifsha, Billa,Boçi, Biça, Bili, Burbo/Burba. Bixha, Bixhili, Boci, Brame, Brigo, Cani,Cura, Çako, Çini, Çomora, Doja, Dutno, Dani, Dina, Duni, Dini, Doko,Dhamo, Dhima, Dhrami, Dhrako, Goro, Grillo, Guga, Guma, Gjezo,Gjika, Gjoka, Meniko, Menkuli, Hila, Janilaj, Joshi, Kaçi, Kapo, Koçi,Kola, Kondi, Leondar, Loli, Lluka, Luçi, Luta, Marini, Merni, Mile, Mili,Mitri, Mujo, Muka, Muso, Nasaj, Ndreri, Nina/Nini, Nika, Nushi, Paço,Peçi, Qesko, Reçi, Rusha, Ruci, Skura, Soro, Shanto, Treko, Thimi,Vengo, Vjero, Vlash, Vreto, Xani, Xhili, Xhuveli, Zakna, Zhupa, Zhebo,Zhaku etj

Një grup tjetër e formojnë patronimet që rrjedhin prej emrash kristianë të botës romako-bizanttne. Një pjesë e këtyre dalin në forma të asimiluara dhe, si pasojë, u dallohet me vështirësi tema bazë, si:

Çaçi(Anastas), Damo/Dhamo (Damian), Dhima (Dhimitër), Gjon (Johan),Gjergji (Georgius), Gjini, Gjoni (Joannes), Jorgji (Georgius), Kosta(Kostandin), Mitri (Dhimitër), Lazri/Lazraj (Llazar), Milo (Mëhill), Mërtiri(Martin), Naçi (Thanas), Nasho (Anastas), Ndreri (Andrea), Neço (Nestur),Pani, Pano (Panajot), Polo (Napoleon), Stefa (Stefan), Zaho (Zaharia),Todhri (Teodor) etj. Shumë prej këtyre emrave kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve, të cilët kanë arritur të japin shpjegime bindëse për vjetërsinë e tyre. Kështu, emri Pal prej lat. Paulm, ka shumë gjasa të jetë marrë nga kaonët prej romakëve para lindjes së krishterimit, megjithëse nuk përjashtohet lidhja edhe me emrin e Shën Palit, predikuesit të kësaj feje në Epir.

Vijon

___________________________

1. Po aty, f. 54. G

2. H. Kuçuli. Sprovë për studimin e emrave të familjeve në rrethin e Vlorës, në “Studime filologjike dhe pedagogjike për nder të prof. Dr. Aleksandër Xhuvanit”. Tiranë, 986. F. 454.

3. R. Memushaj. Vep e përm.. F. 6; Shih edhe N. Borgia, / monaci basiliani d’Halla in Albania, Roma, 95. P. . 0; Poai, I monaci basitiani… 94. P. 59.

4  Ketu fjalën “arbëresh” e përdorim për të shënuar shqiptarët e vjetër, para shek. XVITT.

Botuar ne Nr. 63 te gazetes Kallarati