Bisedë me shkrimtarin HIQMET MEÇAJ
Curriculum Vitae in extenso
Revista Haemus: I dashur zoti Hiqmet Meçaj. Çelësi i jetës së një poeti shpesh fshihet në vargjet e tij, mbase edhe në një varg të vetëm, i cili ndodh që as vetë poetit të mos i bjerë në sy. Pas një debutimi të fuqishëm, shpresëdhënës në shkallë kombëtare, ju caktuan mësues fshati.
Si e përjetuat këtë mërgim brenda vendit? Për fat të keq, një pjesë lexuesish nuk e dinë ç’domethënë të nxjerrësh ar poetik nga baltrat dhe nga ndeshja e përditshme me padijen apo gjuhën e rëndomtë të bashkëkohësve…
Hiqmet Meçaj: Ju falënderoj për këtë ftesë fisnike bashkëbisedimi. Haemus është një revistë prestigjioze dhe më nderon të shprehurit në të.
Kur më emëruan në fshat, pasi mbarova fakultetin dhe kisha bërë emër si poet, më kujtohet si tani (gjithnjë qesh me këto gjëra), kryetari i këshillit të fshatit, (ndjesë pastë !), që unë nuk e njihja, më thirri nga larg, që ditën e parë : “Ore Pushkin, do të të ndreqim këtu!”. Unë u gëzova që dikush e njihte Pushkinin, pra kishte kulturë, më vlerësonte si poet, ndaj iu afrova e i thashë : e njeh mirë ti Pushkinin ? Unë ta njoh atë gangster, më thotë, ja rrugaç me flokë të gjata si ti është.
Nuk mund ta shaj atë popull, aq kulturë kishte, edhe sot e kësaj dite më duan ende, por, kur mendoj se shokëve të mi iu krijuan mundësira të tjera, ndjej thyerje të madhe përbrenda.
Një herë, pas shumë vitesh, pasi bëmë në Vlorë një vlerësim të krijimtarisë së Sh. Musarajt, ku fola edhe unë, Musaraj kërkoi të bënte një shëtitje në qytet vetëm me mua, “sepse kjo do të më ndihmonte në trajtimin tim të mëtejshëm”. Ja ç’më tha shkrimtari i “Epopesë…” : më fal, po emërimin në fshat e ke nga unë. Më vret gjithnjë ndërgjegjja, dua ta shkarkoj, prandaj po ta them. Tanë është vonë dhe nuk mund ta ndreq më. Dua të më falësh! (Kjo ndodhi pak kohë para se të vdiste). Ç’rëndësi kishte falja! Një fjalë goje që e nxora me gjithë dëshirë. Vetëm se i thashë : Familja dhe fisi im ka punuar kaq shumë për Shqipërinë, aq sa Musarajve do t’u duhet të rrojnë me mijëvjeçarë dhe nuk bëjnë dot aq. Im atë ishte pjesëmarrës i tre luftërave. Xhaxhai im ishte partizan. Mos të shkoj dhe më thellë, te gjyshi e stërgjyshi…Ju i denigruat ata dhe neve fëmijët e tyre. Xhaxhanë ma dënuat me vdekje, babanë (kishte mbaruar akademi ushtarake në Itali), ma futët në burg në moshë pensioni, mua, poetin më të talentuar të brezit tim, më degdisët baltrave. Por,… ta dish, fara e mirë jep gjithnjë fryte të mira, kudo që ta mbjellësh.
Që atëherë vendosa të krijoj në hije, të zë qoshkun tim, të shkruaj rrallë e të botoj po rrallë, sa për të ekzistuar. Kam një varg që e mbaj si devizë:
Rruga ime prej drite le të jetë
edhe në më djegtë!
Revista Haemus: Për dekada me radhë, jeni detyruar të krijoni në hije, larg zhurmës, rrëmetit dhe çmimeve apo vlerësimeve letrare. Kjo lloj hijeje ka tashmë një traditë të hidhur (pavarësisht nga frytet e ëmbla) në letrat shqipe e më gjerë. Kolegë ziliqarë, grafomanë, injorantë në pushtet… A e keni këqyrur ndonjëherë këtë përndjekje të stërgjatë si një nga mjetet me të cilat politika, apo edhe vetë realiteti, vret ngadalë krijues? A jeni i mendimit se i zgjedhuri ngadhnjen sido që të rrjedhin kohërat dhe gjërat?
Hiqmet Meçaj: Gjithnjë i lutem e i falem zotit që më lejoi të rroj edhe këto vite pas diktaturës, gjatë të cilëve nuk fitova gjë tjetër, veç mundësinë e të shprehurit lirshëm. Kjo nuk është pak për mua. Dua t’ju kujtoj se në fund të vitit 1973, mora nga shtëpia botuese dhe asgjësova vetë tre libra të mi, të gatshëm për botim: romanin “Shpërthimi”, vëllimin poetik “Vazhdimësi” dhe një libër me tregime për fëmijë, të cilit nuk ia mbaj mend titullin, por që ishte vlerësuar me çmim të dytë kombëtar. Për romanin ishte folur në shtyp nga redaktorët e shtëpisë botuese, kurse poezitë, prej tyre asnjë e botuar, cilësoheshin si një eveniment për kohën prej redaktorit dhe recensorëve. I asgjësova sepse dikush prej miqve të mi në instancat lart më informoi për stuhinë e tmerrshme që po përgatitej të shpërthente kundër kulturës dhe artit. I shpëtova asaj që pësuan dhjetëra kolegë të mi, por u detyrova të hesht, të bëhem i pashoqërueshëm, të kritikohem vazhdimisht nga drejtuesit e rrethit. As sot nuk po e kuptoj me saktësi përse gjithë ai mllef shfarosës kundër njerëzve që i shërbenin me aq pasion vendit të tyre! Duhej të ishe tepër i fortë, i betuar së thelli që të mos vdisje si intelektual, të mos bëheshe hija e vetvetes. Kjo ndodhi me shumë, ca prej tyre u degraduan nga alkooli, të tjerë u burgosën, një palë përfunduan psiqiatrive apo pësuan trauma më të rënda, deri te vetvrasja. Këtu më duhet të kujtoj me respekt dy miqtë e mi të talentuar, Faik Ballancën dhe Viktor Qurkun, të vetëvrarë.
Në këtë kuptim them që e falënderoj zotin çdo ditë sepse më la të jetoj dhe po në këtë kuptim më duhet përsëri të them se i zgjedhuri një ditë triumfon ndaj vetes dhe të tjerëve.
Them të tjerëve, sepse të tjerë ngjiteshin e ngjiteshin përpjetë dhe ishin miqtë e mi, me të cilët mbaruam universitetin së bashku. Gjithnjë kam menduar se kur në pushtet ngjiten poetët, diçka ndryshon për mirë. Por edhe këtu u deziliuzonova. Asnjë ndihmë nuk pata prej tyre, qoftë morale. Nuk më vjen mirë të përmend emra që janë të dashur për mua, ose që i kam konsideruar si vëllezërit e mi, por ama, rri e mendoj: këta nuk lanë çmime pa marrë me ndihmën e pushtetit, nuk lanë vend pa bredhur nëpër botë, duke përfaqësuar letërsinë shqipe, nuk lanë antologji pa futur kokën. Nuk u kujtuan kurrë se edhe unë ekzistoja. Sidoqoftë, i nderuar HAEMUS, nuk u ula kurrë në sofrën e fitimtarëve, as edhe kur rrotull saj u vërsulën si të babëzitur ata që unë i kam quajtur miqtë e mi. Dhe nuk i urrej, as ua kam zilinë, kjo është pika ime më e dobët, i dua të tjerët si veten.
Revista Haemus: Shumë vjet pas “Nisjes” erdhi “Vetëvrasja e qirinjve” dhe “Kujtesa e shpikur”. Poezia shqipe, të paktën, i ka të rrallë titujt kaq tronditës si këta të fundit. Çdokush, madje çdo gjë mund të vetëvritet një ditë, mirpo kur vrasin veten qirinjtë… Kjo përcjell idenë se drita, vetë limfa e jetës, janë lënduar rëndë, për të mos thënë se s’para shpresojnë (o s’duan) të zgjaten më tej.
Hiqmet Meçaj: Kjo është ironia e fatit. Shqipërinë gjithnjë e kanë udhëhequr të fortët, ata që gjithnjë janë munduar ta zgjidhin historinë me shpatë në dorë. Mirëpo udhëheqësit e vërtetë kanë qenë ata që bënin kulturë. Ne i falemi mijëra herë Gjon Buzukut për “Mesharin” e tij, Kristoforidhit për “Fjalorin”, Naimit, për qërimin e gjuhës shqipe, Nolit, për shqipërimet e mrekullueshme, Çabeit, për fjalorin etimologjik, etj… Politikanët tanë rrënojnë monumente, njerëzit e kulturës i ngrenë ato. Pa monumente nuk ka histori dhe komb të qytetëruar. Këtu dua të ndalem në diçka: rrotull shtëpisë sime, këtu në Paleo Faliro të Athinës, të gjitha rrugët kanë vetëm emra kulture, zanash, perëndish. Po përmend disa: Në njërin krah është Sirinon (sirenat), në tjetrin Artemidos (Artemida), vazhdojnë: Plejadon, Parthenonos, Najadhon, Niridhon, Afrodhitis, Areos, Muson, Amfitriti e plot të tjera…Kurse pak më tej takohen rrugët Seferi dhe Kazanzaqi. Ik në Shqipëri dhe shiko ç’bëhet me emrat e rrugëve. Lagja ime quhet 4 heronjtë, rruga ime quhet 4 heronjtë, një rrugë më poshtë e ka emrin Isa Boletini, pak më tej Teli Ndini, Musa Çakërri, etj… (Janë emra të nderuar, por…). Nuk paska fare njerëz kulture ky qytet?! Ç’t’u themi fëmijëve: vrituni ose vrisni, se vetëm kështu do t’ua ngjitin emrin mureve e do t’ju bëjnë monumente?
Ç’të bëjnë qirinjtë, të mos vetëvriten, pasi kanë ndriçuar gjithë jetën për të tjerët dhe si përfundim i kanë hedhur koshave të plehrave, si gjë pa vlerë? Të kuptohemi, këtu nuk ka trishtim apo zemërim personal. Poeti, po nuk shprehu atë që dhëmb më shumë në kohën e tij, kot që të shkruajë.
Sikur të ndodheshit në një takim me kryeministrin e vendit tënd dhe të dëgjonit përshembull: ju emigrantët keni gjashtë miliardë euro në bankat e Greqisë. Nga ju emigrantë vijnë në Shqipëri çdo vit një miliard e gjysëm euro. Shqipëria mbahet vetëm nga paratë tuaja. Ju ndërtuat veprat për Olimpiadën e Athinës, ju lumtë! Si nuk tha ky kryeministër dy fjalë ngushëlluese për dhjetëra e dhjetëra që humbën jetën apo u sakatuan në këto vepra!? Si ia nxuri goja këtij kryeministri, kur tha se unë jam kryetar qeverie, nuk mund të merrem me gjëra ordinere, me ankesa ligjërimi e dokra të tilla.
As kryeministër e as shqiptar nuk mund të jesh në se nuk ndërhyn kur njerëzit e racës tënde s’kanë mundësi të përcjellin as të vdekurin për në banesën e fundit, në atdheun e tij.
A nuk është kujtesë e shpikur kjo?
Të kuptohemi, nuk bëj pjesë në asnjë grupim politik, s’kam qenë kurrë i angazhuar si shkrimtar e as që do të jem, përkundra, politikën e shikoj si një të keqe të domosdoshme, që fatkeqësisht në Shqipëri ushtrohet me tepër dhunë.
Revista Haemus: Kur natyrës i mbyllin derën, del nga dritarja. Në një këndvështrim thjesht letrar, thënia niçeane e ndihmon lexuesin e përkushtuar që të zbulojë përtej arritjeve të një shkrimtari dhembjet, zhgënjimet dhe hidhërimet nëpër të cilët ka kaluar. Përvoja e krijimit në hije ju shpërbleu. Shkrimi dhe dalja në dritë e një romani si “Kukullat e pylllit” ishte (dhe duhet të cilësohet pa mëdyshje si) një ngjarje e bekuar për letrat shqipe. Sa është autobiografik ky roman? Çfarë ngjarjesh jetësore e shoqëruan dhe e shoqërojnë? Cila ka qenë “taksa” që mendoni se paguat?
Hiqmet Meçaj: Nuk mund të ketë libër të mirë ku të mos gjendet autori. Gjithnjë e kam përfytyruar një shkrimtar duke i lexuar veprën dhe, kur e kam parë në fotografi, më është dukur i njohur. P.sh. romani i A.C.Kyçykut “Ëngjëjt e tepërt” ngjan me një rrëfim autobiografik të tendosur. Është e pamundur të mos e ndiesh Ardianin tek romani tjetër “Sy”. Citoj Ardianin sepse është shkrimtari që kam lexuar së fundi dhe jam shprehur për të se që tani ka shkuar shumë larg dhe shumë lart. Pena e një shkrimtari të madh ka aftësinë të të mashtrojë bukur, aq bukur, sa që e ndjen kudo, e beson që është ai, se nuk thotë gënjeshtra, se të gjitha kanë ndodhur, edhe kur thotë që nga pjergullat rridhte supë.
Kjo gjë ndodh edhe me mua. Unë jam edhe s’jam te romani “Kukullat e pyllit”, ndoshta është aty një tjetër që për çudi ngjan me mua, një rrugaç nga qyteti, siç më quajti dikur kryetari i këshillit të atij fshati. “Kukullat e pyllit” është një roman i menduar gjatë, që para viteve tetëdhjetë, kur sistemoja mendimet për të ndërtuar një konceptim timin për letërsinë. Dorëshkrimi i parë i tij është shkruar në ato vite dhe u la mënjanë. Atje merrem me krizën e kohës dhe të hapsirës që sjellin si pasojë krizën e personalitetit. Gjithnjë mendoja kështu: kur dikush brenda një njëzetekatërorëshi shkon nga Tirana në Paris, shikon Luvrin dhe mrekullira të tjera, ndërsa dikush tjetër po brenda atij njëzetekatërorëshi i bën njëqind herë xhiro qendrës së Kajatit dhe shikon po njëqind herë fytyrën e Baxhos e të Billit, padyshim që nuk janë në raporte të njëjta kohe dhe hapsire, po ashtu, pa pikë dyshimi, personalitetet e tyre nuk ngjajnë. Fillon kriza, indiferentizmi, jeton dhe s’jeton, ngjarjet e vogla që përsëriten pikë për pikë të duken sikur edhe ndodhin edhe nuk ndodhin, kjo për faktin se truri i mëson përmendësh, aq sa të duket sikur i shpik kujtesa.
Nuk dua të zgjatem tepër këtu, këto gjëra i thotë më mirë vetë romani.
Revista Haemus: Mendësia shqiptare e ballkanike e përfton gabueshëm kalimin e dhuntive nga ati tek biri. Kjo është rrënjosur në kokat tona falë nepotizmit jo rrallë shkatërrimtar që ka sunduar trojet e politikës dhe të ekonomisë. Pakkush kujtohet sot të përmendë breznitë e tëra të lahutarëve, që, duke i kaluar vargjet, zërat dhe mjeshtërinë e të kënduarit nga stërgjyshi tek stërnipi mbajtën gjallë Eposin tonë të famshëm. Edhe më pak të tjerë sjellin ndërmend se, në traditat mistike, pikërisht Ati kryen lindjen e madhe. Na thoni diçka për djalin tuaj Andin, poet e piktor, autor i disa vëllimeve poetikë, zë i mirëdallueshëm në poezinë e sotme.
Hiqmet Meçaj: Do të doja ta jepja pak të zgjeruar përgjigjen e kësaj pyetjeje. Ne shqiptarët ndoshta kemi patur fatin më tragjik në Ballkan, tragjicitet që padyshim nuk u krijua vetëm nga të tjerët, por në shumicën e rasteve, nga ne vetë. Udhëheqësit e një populli janë pasqyrë e po atij populli.
Tre herë në historinë e vet, në pikat më dominante të saj, Shqipëria është shkatërruar dhe më konkretisht : Pas rënies rob të Gentit, pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, pas shkatërrimit të komunizmit të E. Hoxhës.
1.Në vitin 168 para Krishtit mbreti Gent ra rob së bashku me familjen mbretërore. Po cili ishte mbreti Gent sipas kronikave : Vrau vëllanë, Platorin dhe dy miqtë e vet. Mori për grua Etutën, bijën e Monunit, mbret të Dardanëve, të cilën e deshte Platori. Filloi të bëhej i rëndë ndaj popullit dhe shpërdorimi i verës ia ndezi edhe më shumë egërsinë që e kishte prej natyre. Kështu na e përshkruan Tit Livi në “Ab urbe Condita”.
Pasojat : Iliria u shpall Romë, u nda në pjesë (tre pjesë), filloi të humbiste gjuhën në përmjet shpopullimit dhe ripopullimit. Po ashtu, një vit më vonë u shkatërrua Epiri, më saktë shtatëdhjetë qytete. Iliria humbi flotën e saj, dyqind e dyzet anije. Vetëm robër ishin 150000 mijë. Qytetet humbën peshën qytetare, çdo gjë duhej të niste nga e para, nga baza e fshatit. Siç shihet, humbja është kolosale, kryesisht për traditën kulturore qytetare.
2.Pas vdekjes së Skënderbeut, por edhe më parë, gjatë luftrave të tij, ç’ishte ndërtuar në Shqipëri, filloi të shkatërrohej. “Qytetet dhe kështjellat e lulëzuara si Drishti, Deja e Sfetigradi, u shkatërruan përgjithmonë. Të tjera qytete të mëdha si Shkodra, Lezha, Kruja, Durrësi, Berati, Vlora, Gjirokastra, etj., ose u shkatërruan dhe për disa kohë u bënë të pabanueshme, ose u kthyen në gjendje fshati…” citim nga Barleti, faqe 3.
Por duke cituar Zija Shkodrën, mësojmë për shifra të tjera rënqethëse. Mjafton të lexojmë për Durrësin se kishte patur rreth 60 000 mijë vetë, por nga gjithë kjo popullsi nuk mbetën as 700 burra dhe 1300 gra dhe fëmijë. Qindramijëra vetë u shitën si skllevër dhe numri i të mërguarve në dhera të huaja mendohet të ketë arritur shifrën rreth 200 mijë. Përsëri përpjekjet shekullore për të krijuar traditë qytetare përfunduan në shkatërrim dhe rinisje nga e para me bazë fshatin.
3.A nuk ndodhi e njëjta gjë gjatë jetës dhe pas vdekjes së E. Hoxhës ? E. Hoxha, sapo erdhi në pushtet, goditi e shkatërroi familjet qytetare, traditën e krijuar, intelektualët dhe e filloi kulturën e re “komuniste” me bazë fshati. Shkatërrimi më i madh ndodhi pas vdekjes së tij, kur edhe ajo kulturë apo traditë e re qytetare që u krijua prej tij, u trondit dhe u ndërpre për shkak të emigrimit masiv prej një të tretës së popullsisë aktuale, kryesisht intelektuale.
Pikërisht për këto që citova, jo për të dënuar historinë, por as për të thënë se të gjitha të këqijat na kanë ardhur nga armiqtë apo të huajt, unë e quaj thesarin më të madh të një populli trashëgiminë kulturore-qytetare të tij dhe është detyrë e të gjithëve, kryesisht e atyre që udhëheqin, për ta ruajtur atë. Gjë që fatkeqësisht nuk ka ndodhur dhe, me sa duket, nuk po ndodh. E kam trajtuar edhe në romanin “Kukullat e Pyllit” këtë ndërprerje, këtë krizë të personalitetit, (gjë që lidhet me personalitetin e një kombi), që fatkeqësisht nuk është një kujtesë e papërsëritshme.
Ju më pyesni për Andin. Është e çuditshme se si kaq papritur filloi të shfaqet në letërsi para gjashtë vjetësh, pasi ka dhënë shënja talenti në pikturë, për të cilën ka studiuar. Unë nuk i kushtova fare rëndësi, as ato që shkruante nuk ia lexoja, i lexonte me poetët e këtushëm. Te Andi, siç duket, veproi më shumë thirrja e genit të trashëguar prej meje, letërsia. Tani gëzohem kur marr vesh se ia pëlqejnë poezinë, ka zë të veçantë. Kjo më mjafton. Ka shumë rrugë për të bërë, bërryla, anashkalime, rëndësi ka të mos lodhet, të bëjë atë që ka në shpirt dhe në mendje. Mendoj se ka talent dhe, që talenti të shprehet plotësisht, duhet të mos lodhet. E di, tani që ka prekur cilësinë, pikërisht tani do të fillojnë ta godasin, ta lënë mënjanë…
Vazhdimësia e traditës është gjëja më e mrekullueshme, nepotizmi, gjëja më e shëmtuar.
Nepotizmi është dhunë, trashëgimia kulturore-liri.
Revista Haemus: Si e shihni mërgimin e tanishëm? Në disa nga tregimet tuaja, dhembja dhe malli tejçohen me mjeshtëri të rrallë. Meqë fati ju ndali (hëpërhë) në Greqi, a ndjeni se hapësira kulturore greke jua ka pasuruar sadopak vizionin poetik? Globalizimi i ka mërguan në skajet e jetës veprat e autorëve të mëdhenj. Ç’vend zë krijimtaria e Kavafisit, Seferisit, Elitisit, për shembull, në mendësinë e sotme të fqinjëve tanë ?
Hiqmet Meçaj: Mërgimi nuk është vetëm fatkeqësi, por edhe zhvillim, përzierje kulturash, popujsh, shkrirje e tyre dhe krijim popujsh apo kulturash të reja të përziera. Kjo ka ndodhur dhe do të ndodhë. Nga lëvizja e njeriut të parë prej Afrike (në se i besojmë kësaj teorie), u popullua Europa dhe Azia. Krijimi i perandorive të mëdha, greke, romake, ruse, amerikane, anglo-saksone, kontaktet e popujve, sollën ndryshime të jashtëzakonshme. Mirëpo është ndryshe kur shkruan. Letërsia nuk merret me statistika, analizon turbullimet njerëzore, prishjet e ekuilibrave.
Duke u ndodhur në Greqi, duke mësuar gjuhën e këtij populli (vetëm sa për të lexuar), u përqendrova edhe në letërsinë që shkruhet këtu. Kuptohet, nuk është Greqia e kolosëve të lashtësisë, por gjithsesi vazhdon të shkruhet letërsi e mirë. Këtu më tepër parapëlqehet Eliti, është më i propaganduari. Në rrethet intelektuale të flasin më mirë për Kavafin. Këto ditë u nda nga jeta poeti i madh i fundit i plejadës së vjetër, Sahturi, prej të cilit kemi përkthyer së bashku me Andin njëqind poezi dhe, kur të na krijohet mundësia, do t’ia botojmë.
Grekët nuk kanë ndonjë respekt të veçantë për letërsinë shqiptare, nuk e njohin dhe as që kanë dëshirë ta përkthejnë për ta njohur. U mjafton vetëm një emër, të tjerë janë botuar e botohen me miqësira apo rekomandime. Na quajnë me tendencë popull të prapambetur, të paaftë për të krijuar kryevepra. Fatkeqësi e tyre, jo e jona, mendjemadhësi tipike greke! (Megalomani!)
Revista Haemus: Kur keni qenë për herë të fundit në Shqipëri? Si ju duket tani vendi, nga i cili një fat i pashpjegueshëm, apo një bashkëpunim rrethanash, u larguan artistë e intelektualë të panumërt, që padyshim do t’i japin tonin kulturës dhe qytetërimit shqiptar, siç ka ngjarë edhe në periudha të mëparshme historike? E ka zënë gjumi ndaj mërgimtarëve “Tokën e pagjumë”?
Hiqmet Meçaj: Në Shqipëri kam qenë kohët e fundit para pesë vjetësh, kur më vdiq nëna. Nëna më bëri një nder të madh, vendosi të vdiste pikërisht kur leja ime e udhëtimit donte edhe dymbëdhjetë ditë të mbaronte. Kështu që arrita ta shoh në çastet e fundit, kurse ajo nuk më pa. Megjithatë i mbylli sytë në krahët e mi.
Vlora m’u duk një kaos i vërtetë. Edhe deti ishte ndarë në parcela. Gjithë shokët e mi intelektualë ishin larguar prej saj, disa jashtë vendit, si puna ime, disa në kryeqytet. Vlora ishte ripopulluar. Kudo më pyesnin mua vlonjatin: nga të kemi more shok. E ndjeva veten më mërgimtar se këtu.
Revista Haemus: Në letërsinë e sotme shqipe kanë ndodhur shembje e rritje të pazakonta. Mund të thuhet se në asnjërën nga letërsitë e tjera të zonës nuk janë botuar në një kohë kaq të shkurtër kaq libra të veçantë e që premtojnë të kthehen në gurë themeli. Kurse nga pikëpamja mediatike duket se ende nuk po shpëtojmë nga “bllokada” e disa autorëve që bënë emër dikur dhe që, me atë emër, rropaten t’u zgjasin jetën librave të tyre. Si e përfytyroni lexuesin që tani është ende në pelena?
Hiqmet Meçaj: Diçka thashë edhe më lart për këtë gjë. Nuk jam shumë në kontakt me ç’shkruhet kohët e fundit. Megjithatë vë re një fenomen, : në letërsinë tonë të re ka shumë imitime moderniste. Lexon poezi apo prozë që ngjan me letërsi të përkthyer. Imitohen autorë botërorë që kanë shkruar para rreth një shekulli, si psh. hermetizmi, futurizmi, simbolizmi, realizmi magjik, surealizmi, etj… Pak vetë shkelin truallin e tyre, të tjerë, duke dashur të jenë modernë a postmodernë, vetvetiu vjetrohen, shkojnë pas. Është tjetër gjë të ecësh përkrah kulturës bashkëkohore botërore të të shkruarit, tjetër gjë të shkosh pas në kohë e të jesh i vjetëruar, të imitosh dhe të shpallësh se po bën diçka të re, kur ajo e re është bërë nga të tjerë para teje dhe shumë më mirë sesa nga ti. Por ka shkrimtarë të vërtetë shqiptarë (dhe kjo më gëzon), vepra e të cilëve është e denjë për të konkurruar. Mirëpo këta lihen në hije prej atyre që rrojnë akoma me lavdinë e krijuar nga pushteti i kaluar apo i tanishëm, jo nga vepra. Diçka duhet të ndryshojë, për këtë duhet të luftojnë ndershmërisht sidomos shkrimtarët e rinj që po afirmohen sot me vlera të vërteta.
Revista Haemus: Na thoni diçka për miqtë e shokët, me të cilët qani hallet e ndani gëzimet.
Hiqmet Meçaj: Nga letërsia, mendoj unë, kam fituar vetëm miq e shokë. Por miq e shokë të vërtetë ndoshta janë pak. Ky është një fakt. Këtu në Athinë bëjmë një jetë disi aktive. Dalim çdo të djelë në ndonjë klub shqiptar dhe bisedojmë për letërsinë me gotën e rakisë përpara. Kemi bërë dy antologji të krijuesve të këtushëm, në prozë e poezi dhe tani po i përsëritim. Në greqisht nuk kam botuar asgjë, sepse këtu ndihmojnë kryesisht ata që janë me kombësi greke. Por edhe tek ne nuk shkon çdo gjë vaj. Krijojmë shoqata shkrimtarësh, mendojmë se zgjedhim më të mirin për të na drejtuar dhe ky “i menduar nga ne si më i miri njeri” na e rrëmben shoqatën, gjë kjo e përsëritur disa herë.
Nga miqësitë e reja do të doja të përmendja familjen Kyçyku. Gjithnjë prej tyre më vijnë gëzime në këto çaste të vështira që po kaloj e që nuk kam dëshirë t’i them. Kam shprehur mendimin se ata të dy, at e bir, po ringjallin traditën e dikurshme rilindase, kur nga Bukureshti na vinin reze të vërteta drite. Zoti që ua ka ndriçuar ballin me talent nuk harroi t’ua mbushë zemrën me hire njerëzore.
Revista Haemus: A keni ndonjë ngjarje apo ndonjë thënie që t’ju ketë prirë në jetë?
Hiqmet Meçaj: E kam një ngjarje që më ka prirë në jetë. Duket si e parëndësishme për të tjerë, si e pavënëreshme, por tek unë ka ndikuar thellë. Kjo ka ndodhur në fëmijëri, kur isha rreth tetë vjeç. Është hera e parë që kam dëshirën ta rrëfej, pra ju rrëfehem.
Duhet të kem qënë në klasën e dytë. Shkolla jonë N.2 ndodhej në lagjen Muradie, pranë një xhamie të kuqe. Ngjitur me shkollën kishin qenë shtëpi të të pasurve, tregtarëve të konfiskuar. Dyqanet me qepenët e rëndë ishin plaçkitur. Nuk dinim ç’kishte brenda tyre. Një ditë, drejtori i shkollës nxjerr nga klasa mua dhe dy të tjerë, na çon te një karro me dy kuaj dhe na thotë të ndihmojmë karrocierin.
Karrocieri na fut në njërin nga ishdyqanet. Qe i mbushur me libra. Libra nga toka deri në tavan. Ishte një sallë e madhe, sa një ahur. Na urdhëron të ngarkojmë libra në karrocë. Mbaj mend se disa ishin kaq të mëdhenj, sa mezi i ngrinim dy vetë.
Pastaj hipëm në karrocë dhe bëmë qejf deri te fusha e aeroplanit. Ishte goxha rrugë e gjatë. Atje i shkarkuam, karrocieri i spërkati me vajgur dhe ne u ngrohëm në flakët. Sa bukur digjeshin librat, pa rënkuar, pa kërcitur.
E bëmë këtë rrugë disa herë dhe disa ditë.
Babai im më vuri re blozë në rroba dhe më pyeti : ku je bërë kështu me katran? I tregova. Më pyeti për figurat e librave dhe, kur unë i tregova për një burrë me kapele, bërtiti : budalla, ke djegur Bonapartin! U tremba nga britma e tij dhe i thashë : Bonapartin e dogji karrocieri, ne vetëm sa u ngrohëm dhe bëmë qejf mbi karro.
Që nga ajo ditë nuk mora më pjesë në djegien e librave. Një ditë, u çudita, ishte ditëlindja ime. Babai më solli tre libra të Gorkit dhe më tha t’i lexoja. Duhet t’u kthesh borxhin librave, ndryshe gjithë jetën do të kesh mallkimin e tyre.
Që nga ajo ditë fillova të lexoja libra si i uritur, shkoja në bibliotekë, huaja te njerëz të ditur. Nuk i zgjidhja fare, rëndësi kishte për mua të kishin shkronja e të quheshin libër.
Ato kohë fillova të shkruaja edhe vjershat e para, ndoshta ndjeja që duhej t’u ktheja borxhin librave që unë vetë kisha ndihmuar të digjeshin atje te fusha e aeroplanit. Siç duket, më zuri mallkimi i librave, u bëra shkrues librash.
P.S. Të gjitha sa thashë më lart edhe mund të mos kenë ndodhur, por mua të paktën më duket sikur kanë ndodhur. Rrënqethem kur mendoj se disa prej tyre edhe mund të ndodhin.
(Botuar në revistën “Haemus”, Bukuresht, Rumani, 2006)
BASHKËBISEDIM ME SHKRIMTARIN HIQMET MEÇAJ
(E drejtoi bisedën Marash Mëhilli)
Marash Mëhilli: I nderuar shkrimtar, këtë vit ju keni 60-vjetorin e lindjes; keni edhe 40-vjetorin e hyrjes suaj në dyert e letërsisë shqipe. Prurjet tuaja janë vërtetë cilësore; do të doja një bashkëbisedim me ju, në se do të pranonit.
HIQMET MEÇAJ: E besoni apo jo, por gjithnjë u kam ikur këtyre lloj bashkëbisedimesh, që do të përfundonin në faqet e gazetave. Bashkëbisedime televiziveve apo radiofonike kam bërë, nuk e di pse. Nuk është se sot po bëj përjashtim për ju. Ndoshta kam dëshirë të them disa gjëra e ato të mbeten të shkruara. As këtë nuk e di.
Marash Mëhilli: Ju erdhët në truallin e vjetër të Pegasit më këmbë, brinjave të malit. Kush qe bashkëshoqëruesi juaj më i afërt në këtë udhëtim: brenga e mbijetesës, apo ëndrrat e ndezura prej poeti?
HIQMET MEÇAJ: Asnjë nga të dyja. Kurrë nuk kam dashur të kaloj kaq vite të jetës sime këtu. Kam ardhur para vitit 1994 edhe tri herë të tjera, kam ndenjur me orë ose me ditë. Të tria këto ardhje ishin të ligjshme, me vizë. Të them të drejtën, kaq vite do të doja t’i kaloja në Evropë, të paktën në Itali, jo se e përbuz Greqinë, por nuk puqet gjithsesi me ato që mendoj unë për një vend të huaj të zhvilluar.
U detyrova të vija për herë të katërt, kësaj radhe pa vizë, hajdutërisht, së bashku me Andin. Shkaku nuk qe as Pegasi e as ndonjë ëndërr e ndezur poeti, ishte thjesht brenga nga prapësitë që ndodhnin në vendin tënd dhe timin, por edhe probleme akute ekonomike e shëndetësore.
Këtu dua të ndaloj e të tregoj diçka nga koha para se të shkelja e të vendosesha përfundimisht në Greqi. Jepja mësim në shkollën e mbrëmjes. Rroga mujore ishte 8000 lek të vjetra. Të gjitha çmimet po liberalizoheshin. Kisha vajzën në Universitet dhe djalin në shkollën e pikturës. Ç’të bëja? Me aq të ardhura nuk nxirrja dot as duhanin tim, pa le të paguaja ushqimin e vajzës në Universitet, ngjyrat e Andit, të blinim ushqimet e nevojshme.
E vendosa, dola me një trastë paradite në treg, në mbrëmje u jepja mësim nxënësve të mi, pranë të cilëve. Më kujtohet, para se të fillonte ora mësimore, ata më pyesnin: profesor, si vajte sot, nxore gjë?
Ato dy-tre vite e quaja veten kryetar i jurisë së këmbëve, sepse i njihja njerëzit vetëm nga këmbët, pasi më vinte turp t’i ngrija sytë. Dikush do të pyesë: nuk të afruan ndonjë vend pune me pagë të lartë? Përgjigja ime është: asnjë. Dhe e dini pse? Sepse, si poet, nuk do të kisha ashpërsinë e duhur të kohës, dëshirën e të korruptuarit. Kishte filluar një luftë e re klasash, më e ashpër, po copëtohej Shqipëria midis pushtetarëve të rinj të uritur, të gjithë turreshin të rrëmbenin thelën më të majme. Asnjë nuk kishte mëshirë për tjetrin. Kurse unë isha i butë. Nuk bëja. Vërtetë, e them sinqerisht, isha shumë jashtë kohe, nuk e bëja dot të korruptuarin.
Marash, në se nuk të lodh, me që kam shumë ngjarje të bukura nga koha e artë e tregut, do të të tregoj vetëm një.
Furnizoheshim në Tiranë, së bashku me Xhemil Laton, ortakun tim, murator i shkëlqyer dhe një poet tepër interesant, (sidomos kur dendej me fërnet). Tregtonim nga të gjitha, që nga këpucët, orët, magnetofonat, e deri te vrasëset e mizave.
Një ditë sytë e mi panë dy këmbë të fishkura, të zbathura. Kuptohej, ishin këmbë të një gruaje plakë tepër të moshuar. Nuk shisja çorape, prandaj i bleva një palë të trasha te kolegu im fqinj. Qe dimër i ashpër, fillim shkurti. Ia vesha plakës çorapet, i vesha dhe një palë këpucë, i futa në dorë dhe një njëmijëshe. Xhemili ishte larguar për të kthyer fërnetin e zakonshëm. Kur erdhi, syri i tij i sprovuar e kuptoi që mungonin një palë këpucë, sipas tij qenë shitur. Ia tregova si qe puna. Pasi tha me të qeshur “do na nxjerrësh me këpucë të kuqe”, shtoi se edhe ai kështu do të kishte bërë. Mirëpo të nesërmen unë i njoha këpucët që i kisha dhënë plakës. Ngrita sytë. Para meje qëndronin dy plaka, njërën e njihja, tjetra ishte këmbëzbathur. I them Xhemilit që po merrej me një blerës: shiko, ka sjellë një shoqen e saj. Do të të rrah, i tha Xhemili asaj, mos të vish më, edhe ne, goxha burra, për bukën e gojës kemi dalë këtu. Megjithatë edhe ai bëri siç kisha bërë unë një ditë më parë. Veçse u dha të dyjave nga njëmijë lek.
Ky nuk qe i vetmi rast, por, të mos e zgjas.
Kjo punë u mbyll nga unë, pra pushova së qenë kryetar i jurisë së këmbëve, kur fëmijët e mi mbaruan vitin shkollor, u diplomuan dhe vendosëm të emigronim.
Marash Mëhilli: Jeni fitues i çmimeve të para në konkurse kombëtare, keni hyrë në antologji e tekste shkollore, keni botuar deri tani 9 libra. Ju pyes, Hiqmet Meçaj e ka shkruar kryeveprën e vet, apo do të presim?
HIQMET MEÇAJ: Që kur kam filluar të shkruaj e të botoj, çdo gjë që e quaj të përfunduar, dua të më përfaqësojë denjësisht. Për autorin serioz, të gjitha ato dufe që nxjerr jashtë e që quhen vepra, pretendon të jenë kryevepra të tij. Nisur me këtë logjikë, nëse do të jem në gjendje shëndetërisht edhe për ca kohë, edhe unë vet do ta kërkoj atë, që ju e quani kryevepër.
Marash Mëhilli: Lexuesve tuaj të shumtë nuk u shqitet nga mendja njëvetullori apo kapiteni gjysëm mitik në tregimin “Për askund”. Pena juaj në të ardhmen a do t’i tejkalojë këto skalitje të rralla?
HIQMET MEÇAJ: Mendoj se do t’i shtoj, do të kem më tepër “njëvetullorë” dhe “Kapedan Jani”. Shkrimtari, pasi zë këndin e tij të veçantë, mendon të shtrihet jo vetëm në lartësi, por edhe në gjerësi, të krijojë atë që mund të quhet “trungu i tij”, të cilit i duhen shumë degë, të holla apo të trasha, në pjesën e poshtme apo të sipërme, ndryshe do të mbetet pa kurorën e vet madhështore.
Marash Mëhilli: Si e gjykoni shkrimin problemor të Andit, djalit tuaj, (Dhe ai me talent si poet e prozator që premton shumë) për ekzistencën e klikave letrare. Juve, ju kanë penguar ato klika?
HIQMET MEÇAJ: Është e çuditshme, po Andi ka rreth katër vjet që shkruan dhe në këto katër vjet, jo vetëm që ka botuar katër libra cilësorë, por edhe është mbushur me çmime e botime periodikësh: këtu, në Tiranë e jashtë. Kjo e ka bërë ta ngrerë shumë interesimin e tij për t’u formuar thellësisht si intelektual. Në të gjithë këtë rrugë, të shkurtër në kohë, por plot intensitet, siç duket ka ndjerë se ka grupime të caktuara, të cilat ai i quan klika letrare, që pengojnë afirmimin e të talentuarve. Është e natyrshme të luftojë kundër tyre në mënyrë demokratike dhe me kurajë. Ai shkrim i tij më pëlqeu, i është ribotuar disa herë dhe i kanë ardhur shumë përgëzime me e-mail.
Ju pyesni: a më kanë penguar ato klika? Po, vazhdojnë të më pengojnë. Ti duhet ta dish që shkaku i vërtetë është përfitimi i shumave të mëdha, përkthimi në gjuhë të huaja, vajtja nëpër botë, etj…. Në Shqipëri çdo gjë është bërë biznes. Shitet letërsi surogato, ambalazhohet e çohet nëpër botë, duke na ekspozuar keq para të tjerëve e duke na e larguar afirmimin në botë
Marash Mëhilli: Sot shkruhet një lloj letërsie (jo dendurisht), që të afron lexim dhe jo kuptim, gjithnjë brenda një domethënie të caktuar. Cili është mendimi juaj për të?
HIQMET MEÇAJ: Një pyetjeje të tillë do të doja t’i përgjigjesha kështu: derisa ka njerëz, që veç ujit, nuk pinë gjë tjetër, le të shkruhet për ta edhe një letërsi e tillë, që i ngjan ujit. Nuk pinë të gjithë shampanjë. Veç më shqetëson një gjë: shumë autorë të këtij lloji, ujin mundohen ta shesin për shampanjë.
Marash Mëhilli: Mikrobotizmi juaj ka ngadhnjyer. Kritika hesht. Si e shpjegoni ju, si mosnjohje, moskuptim, apo diçka tjetër?
HIQMET MEÇAJ: Cila kritikë? Më tregoni ju një emër të tillë. Por, Marash Mëhilli, Myslim Maska e ndonjë tjetër, e kanë pranuar dhe vlerësuar, megjithëse ka edhe të tjerë, njerit prej të cilëve i drejtohem kështu, kur shkruan për “Heshtat e barit”, ndonëse më tepër ka synim të godasë “Mikrobotizmin”:
KUR “HESHTAT E BARIT” PËRDOREN KUNDËR MIKROBOTIZMIT
(Fillim i një replike të butë, kësaj radhe me shkrimtarin socrealist X.)
“Dhe as që mund të pranohet se i gjithë ky qëndrim i shërben një farë mikrobotizmi,- fjalë e sajuar nga dy gjuhë vërtetë fqinje, por gjithsesi të pangjashme,-por një bote aq të madhe sa mund të sfidojë fantazia njerëzore, përtej shpirtit të saj.””Siç ndodh në të tilla krijime tonet luftarake të zemrës rriten dhe bota e madhe bëhet më e prekëshme,më e qartë, më e vërtetë”.
Janë këto disa nga “perlat” e zotit X., me të cilat mundohet të shkëlqejë në shkrimin “Ikja prej heshtjes”, botuar në “Gazeta e Athinës” të datës 24.4.2003 për vëllimin me poezi të Stefan Martikos.
Τë mos pranosh diçka është e natyrshme për këdo, por tëfyesh dikë, duhet ose ta urresh shumë, ose ta kesh zili shumë.
Bëhet fjalë për Mikrobotizmin, rrymë letrare për të cilën pretendoj se i përkas dhe është metoda ime krijuese mbi të cilën mbështetem. Gjithçka kam botuar e kanë përshëndetur pothuaj të gjithë ata që kanë patur dashamirësinë të shkruajnë për to, midis tyre edhe zoti X. dhe kështu pa dashur ky zotni ka përshëndetur edhe këtë rrymë, e cila është e pandashme nga krijimtaria ime. Pomundohem më konkretisht të ndërtoj disa supozime për të gjetur cili është burimi i fyerjes. Autori i shkrimit thotë “një farë mikrobotizmi” dhe më tej vazhdon “fjalë e sajuar nga dy gjuhë vërtetë fqinje, por gjthsesi të pangjashme”. Autorit, që siç duket pak e njeh gjuhën shqipe, ose se nuk e do, ose se nuk është i këtij specialiteti, do të doja t’i kujtoja se edhe fjala artikullshkrues është e ndërtuar nga dy fjalë të dy gjuhëve fqinje, aspak të ngjashme, sikurse fjalët autorfyes, antivlerë e të tjera e të tjera. Sipas kësaj më duhet të pranoj se nuk është ky shkaku i urrejtjes ndaj kësaj fjale, pra fjalëformimi (për çudi dhe kjo fjalë e krijuar nga dy gjuhë fqinje, por gjithsesi të pangjashme). Zoti X. ka shkruar e botuar rreth dyzet vjet mbështetur mbi një metodë letrare të quajtur realizëm socialist, e cila sipas tij duhet të jetë e nderuar, sepse emërtimi i saj është ndërtuar nga dy fjalë, që të dyja të huaja. Po kështu mund të pranojë terma të tjerë si surealizëm, realizëm magjik, klasicizëm, por kurrësesi mikrobotizëm, sepse prishet logjika, ose duhet të jenë fjalë të huaja, ose s’ka. Ky është urdhër!
Me që prej fjalëformimit nuk e nxorrëm burimin e vërtetë të fyerjes, po mundohemi të zhytemi më thellë, të zbulojmë ato që zoti X. mundohet t’i fshehë.
Mikrobotizmi nuk ka lidhje fare me poetin Stefan Martiko, për të cilin kam shkruar që para rreth tre vjetësh se poezitë e tij të fundit më tronditën estetikisht, kohë kur siç e pohon artikullshkruesi, nuk i kishte kushtuar poezisë së tij as vëmendjen më të vogël. Stefan Martiko nuk është angazhuar apo prononcuar se i takon mikrobotizmit. Duket sikur X. merr përsipër ta mbrojë këtë autor, se mos bie në mikrobotë, ngatërrohet dhe tonet luftarake të zemrës nuk do t’i rriten ndjeshëm dhe bota e madhe nuk do t’i bëhet më e prekëshme, më e qartë, më e vërtetë. Punë për të, deri sa ka marrë përsipër rolin e dados, megjithëse nuk e di sa i pëlqen kjo gjë poetit Martiko.
As prej këtyre nuk del shkaku i vërtetë, përse mikrobotizmin e quan “një farë mikrobotizmi”, megjithëse shpreh për të inat fjalëformues, megjithëse mundohet të rrëmbejë Stefan Martikon nga kthetrat e tij. Kështu që detyrohem të bëj edhe ndonjë supozim tjetër. Të gjitha rrymat apo metodat letrare kanë lindur diku në Europë, nga autorë të huaj, modernë qofshin ose jo. Sikur mikrobotizmi të kishte lindur diku, në ndonjë cep tjetër të botës, patjetër që zoti X. do ta pranonte. Ne autorët shqiptarë duhet ta kemi të ndaluar të përpiqemi të krijojmë diçka, sepse do të na përgjojë fyerja, urrejtja apo zilia.Mund të na pranojnë si poetë të mirë në se ecim në shtigje të njohura, të rrahura e të shkelura deri në rrafshim nga të tjerët. Origjinalë nuk duhet të bëhemi kurrë. Përse të mos kemi në raste të tilla pak nxitje, një urim, një shtytje për të guxuar edhe më tej?
Duke e mbyllur këtë shkrim të shkurtër do të doja të thoshja se mikrobotizëm nuk do të thotë humbje e kontaktit me botën e madhe, me yjtë, diellin dhe hënën, por futje më thellë në botën e njeriut, në shpirtin që duket fare pak dhe neve si krijues na duhet ta zbulojmë, ta shkruajmë me mjete të reja, duke ngjallur emocione të reja, se krijues i vërtetë sipas meje nuk është ai që rrëfen ç’ndodh rrotull tij, por ai që krijon traditë të re letrare me guxim, duke pranuar edhe fyerjet.
P.S. Kjo replikë nuk ka për qëllim të fyejë, përkundrazi, vendosja e emrit me inicialen X., është bërë për këtë qëllim. Replika ka për qëllim të vetëm t’u thotë artikullshkruesve të tillë ( të tillë ka disa, veç X.-it), të jenë më seriozë kur gjykojnë të tjerët dhe të mos mundohen t’i pengojnë kur guxojnë të sjellin diçka të re
Marash Mëhilli: Sa i përqaset jetës dhe nevojave shpirtërore të emigrantit letërsia shqipe e shkruar këtu, në tokën greke, shpërngulja nga dheu i etërve, ngulja në dheun e tjetrit, rikthimi. Si mendoni, janë ezauruar si tema?
HIQMET MEÇAJ: Mendoj se kush shkruan për të prekur tematikë të caktuar, tematikë për tematikë, mbetet i dështuar. Vetëm vlerat e larta estetike janë të përjetshme. Për mua dheu ësht një, me të është e mbushtur e gjithë Toka. Nuk më mallëngjejnë gjëra të tilla. Nuk jemi vetëm ne që shpërngulemi dhe shpërnguljen nuk e nisëm ne të parët. Historia e njeriut është histori nomade. Në se e pranojmë teorinë e lindjes së njeriut të parë në Afrikë dhe po të pozicionohemi emoconalisht kundër emigrimit, sot të gjitha kontinentet e tjera, përfshi edhe Europën tonë, sipas kësaj pikëpamjeje, duhej të ishin të shkreta, pa njerëz. Në Afrikë duhej të rrinin të gjithë, se atje i kanë eshtrat e të parëve.
Po ja që jeta rrjedh ndryshe. Kontinenti Amerikan e ai Australian lulëzojnë nga këto shpërngulje masive.
Të merret letërsia vetëm me këto aventura, më duket një mjerim dhe rrudhje e saj deri në asgjësim. Letërsia, sipas meje, nuk duhet të jetë kronika e kapur në grackë nga sentimente që zgjasin pak e që janë të sipërfaqshme.
Të mos keqkuptohemi, e dua vendin tim dhe me të jam i lidhur me shumë fije të pazgjidhshme. Por ata që bërtasin shumë në emër të tij, ata ia kanë vënë atij shkelmin në grykë.
Marash Mëhilli: Në forcat prodhuese hyn njeriu, vegla e punës dhe eksperienca. Sa do t’ju ndihmojë përvoja 40-vjeçare në përparimin e mëtejshëm?
HIQMET MEÇAJ: Kur themi njeriu, unë i përjashtoj dy të tjerat, me kuptimin se pa njeriun ato nuk do të ekzistonin. Njeriu është qenia më e çuditshme, mrekullia e mrekullive. Ndërton për të shkatërruar, shkatërron për të ndërtuar. Vetëm ai e asnjë krijesë tjetër, u ngjan aq shumë forcave të natyrës, u futet atyre brenda, jo për t’i imituar, por për t’u bërë rival i denjë i tyre. Unë e adhuroj njeriun, nuk i përzgjedh racat. Prej këtej më buron eksperienca. Siç e theksova edhe më lart, letërsia që krijoj tenton të hyjë nëpër indet më të thella të qënies njerëzore, tjetër gjë në e kam arritur aq sa duhet. Kjo eksperiencë do të më ndihmojë edhe në të ardhmen. Më ngjall krupë letërsia që nuk e ndjek zhvillimin njerëzor, por merret me fenomet e jashtme të natyrës, me diej e hëna, me stuhira e vrulle abstrakte.
Marash Mëhilli: Cili mbetet shkrimtari më i pëlqyer për ju, shqiptar apo i huaj?
HIQMET MEÇAJ: Të kam thënë njëherë, se kur erdhëm ashtu siç erdhëm në Greqi, na shoqëronte Gogoli me novelat e tij. Këtu piqemi në shije edhe me Andin.
Gjatë jetës së formimit tim, herë kam pëlqyer një shkrimtar e herë një tjetër. Të gjithë kanë qenë të huaj. Letërsinë shqipe e vlerësoj si traditë, pa të nuk do të kishim këtë zhvillim gjuhe që kemi sot. E respektoj, vetëm kaq.
Marash Mëhilli: Hiqmet Meçaj është po kaq i mirë në familje, sa ç’është në letra? Mund të pranoni ndonjë ves, nëqoftëse e keni, ndonjë trill, ndonjë damar prej “të marri”?
HIQMET MEÇAJ: Duhet ta kem ndonjë ves, edhe ndonjë “marre”. Për shembull, kur shkruaj, dua të jem vetëm, me letrën përpara dhe me Zotin tim. I drejtohem vetëm atij. Gruaja ime, që e ka shpirtin prej ëngjëlli, ankohet se nuk më ka parë ndonjëherë të shkruaj, megjithëse jetojmë së bashku pothuaj dyzet vjet. Mbyllem i vetëm dhe, po nguli këmbë të më japë ndonjë gjë për të pirë, ndoshta edhe shkatërroj shumë gjëra. Por kjo ka ndodhur shpejt, kur ishim të rinj.
Nuk shkruaj dot nëpër kafenera, parqe apo salla. Siç e thashë, më duket sikur më shikojnë.
I dua miqtë e mi njësoj si veten. Ky është një ves i madh, që nuk e luftoj dot. Shumë herë kam mbetur i zhgënjyer prej tyre, por megjithatë mund të krenohem për miqtë e mi të shumtë.
Vese të tjera? Ata që më njohin mund të dinë më shumë për mua.
Marash Mëhilli: Ju faleminderit, jetë të gjatë e krijimtari cilësore. Uroj që të përparojë edhe “dinastia letrare”, babë-bir.
Pena juaj pritet e mirëpritet.
Athinë, 11 maj, 2004
(Botuar në “Gazeta e Athinës”, maj 2004)
