Prof. dr. Rami Memushaj
Në një intervistë për të përditshmen “Shekulli” lidhur me shkollat e para shqipe, prof. David Luka, mohon ekzistencën e tyre në jug të Shqipërisë, duke arsyetuar në këtë mënyrë: “Në jug vepronte Patriarkana Ortodokse e cila njihet zyrtarisht prej turqve dhe njihet zyrtarisht edhe gjuha greke. Pra aty s’kishte kurrfarë arsyeje që të kishte shkolla shqipe” (Shekulli, 27.10.2012). Me gjithë respektin për prof. Lukën, jemi të detyruar ta kundërshtojmë pohimin e tij, që buron nga mosnjohja e dokumentacionit historik.
Mosnjohja në vetvete nuk është gabim, jo vetëm se prof. Luka nuk është historian i arsimit shqip (ashtu si dhe shkruesi i këtyre radhëve), por edhe se është e pamundur që një njeri i vetëm, qoftë edhe historian, të njohë gjithë dokumentacionin për këtë fushë. I gabuar është pohimi i tij kategorik se në Jug nuk ka pasur shkolla shqipe. Do të duhej që një përgjigje për këtë të vinte nga ana e kishës sonë ortodokse, jo për polemikë, po për të mbrojtur kontributet e dhëna në këtë fushë nga kleri ortodoks i Jugut dhe për të plotësuar historinë e arsimit shqip. Por kreun e kishës ortodokse shqiptare e ka zënë një kryepeshkop grek, pasardhës i atyre klerikëve që për shekuj me radhë bënë ç’mundën për ndalimin e mësimit dhe të shkrimit të gjuhës shqipe. Ky klerik i ditur, po i pandriçuar, nuk ka si t’i nxitë përpjekjet e kishës ortodokse shqiptare për ndriçimin e lëvizjeve kulturore me frymë kombëtare në jugun e Shqipërisë, që ishte nën juridiksionin e Patrikanës së Stambollit të uzurpuar nga grekët. Dokumente pa fund ka në Greqi, në Malin e Shenjtë dhe në Stamboll, po nuk dimë që nga ana e kishës sonë ortodokse të jenë dhënë bursa për historianët apo klerikët ortodoksë që merren me studime historike për të shkuar në këto qendra. Në mungesë të një përgjigjeje të tillë, po mundohemi që në dritën e të dhënave të botuara të tregojmë se përpara, krahas apo pak më pas shkollës së Kurbinit shkolla shqipe ka pasur edhe në Himarë. Sikurse dihet, krahina e Himarës (Labëria e sotme) qe një nga tri krahinat e vetëqeverisura të Shqipërisë, ku pushtuesi osman mundi ta vendoste administratën e vet vetëm pas shtypjes së kryengritjes së Tanzimatit. Kryengritjet e mëdha kundër pushtimit otoman në këtë krahinë zgjatën një shekull të tërë, duke filluar me kryengritjen e Gjergj Arianitit më 1432 e duke vijuar me ato të viteve 1481, 1492 dhe 1537; për shtypjen e këtyre dy të fundit në krye të ushtrive osmane u vunë dy nga sulltanët më të famshëm të Turqisë, sulltan Bajaziti II dhe sulltan Sulejmani. Këto kryengritje të mëdha, që bënë të dështonin planet e sulltanëve për pushtimin e Italisë, nuk kishte si të mos tërhiqnin vëmendjen e Selisë së Shenjtë, e cila dërgoi në Himarë një mision murgjish bazilianë, që e filloi veprimtarinë e vet aty nga viti 1581 e vijoi deri në vitin 1741, kur nga presioni turk dhe i fanarjotëve, misionarëve italianë iu bë i pamundur qëndrimi i mëtejshëm në krahinë. Sikurse raportojnë këta misionarë, himarjotët ishin të gjithë katolikë të ritit grek. Kurse vetë krerët e krahinës, në letrat e tyre të vitit 1577 e 1581 dhe 1660 drejtuar papës dhe prelatëve të lartë të kishës së Romës, deklarojnë “devocionin dhe bindjen e tyre ndaj Selisë së Shenjtë apostolike romane” (la loro dev.ne et obbedienza alla S.ta Sede Ap.ca Romana”. Murgjit bazilianë bashkëpunuan ngushtë me klerikët shqiptarë të Himarës, në luftë të ashpër me klerikët grekë të Korfuzit e të Janinës, që punonin ethshëm për greqizmin e krahinës. Veprimtaria e tyre është pasqyruar në relacionet për Propaganda Fide-n. Këto relacione përbëjnë lëndën bazë të librit në dy vëllime të Nilo Borxhës “I monaci basiliani d’Italia in Albania” (vëll. I 1935, vëll. II 1942). Me to, misionarët njoftojnë Propaganda Fide-n për gjendjen e krahinës, që shtrihej “nga Kudhësi (Kudhës-Grehoti) deri në Delvinë” (vëll. I, f. 2), si dhe për punën e tyre për përhapjen e katolicizmit dhe nxjerrjen nga injoranca të popullsisë së krahinës. Nga këto relacione mësojmë se qiprioti Neofit Rodino (157?–1655), që qëndroi në Himarë gjatë viteve 1633–1642, “ishte pandërprerë mes malësorëve të tij të dashur, i okupuar me evangjelizimin e tyre…, me edukimin e fëmijëve të tyre (nell’istruire i loro bambini) (vëll. I, f. 48). Nga ky pohim bëhet e qartë se në Himarë ka pasur shkollë të paktën që nga fillimi i viteve ‘30 të shek. XVII. Se ç’gjuhë mësohej në të, këtë e marrim vesh nga njoftimi se Rodinoi mbante pranë një prift vendës, për të cilin në relacionet thuhet se “e zotëron në mënyrë të shkëlqyer gjuhën shqipe, sepse është i kësaj kombësie dhe një katolik i vërtetë”. Këtij prifti Rodinoja i ngarkoi detyrën delikate të përkthimit në gjuhën shqipe të Katekizmit”, por nga Roma i erdhi përgjigjja se “doktrina e krishterë ishte përkthyer dhe botuar në gjuhën shqipe” (vëll. I, f. 49). Kuptohet qartë pse e donte të përkthyer katekizmin Rodino-i. Këtë e mësojmë edhe nga relacioni që sekretari i Kongregacionit të Shenjtë të Propaganda Fide-s u paraqet kardinalëve, në të cilin shtrohet nevoja “për të dërguar një mësues që t’u mësojë fëmijëve të tyre (të himarjotëve) Doktrinën e Krishterë dhe t’u çojë dritën e së vërtetës” (vëll. I, f. 64). Është fjala për periudhën 1657–1663, kur në Himarë ishte misionar Simeon Laskaris. Misionari tjetër arbëresh Xhuzepe Skiro, në një relacion të botuar në vitin 1729, por që, sipas Borxhës, është i periudhës midis 1721–1729, thuhet se “puna e misionarëve u prit me të vërtetë mirë dhe kjo shpjegon vërshimin e nxënësve, që u vinin të numërt, madje edhe nga manastiret.” (II, f. 140). Skiroi shkruan: “Qëndrimi i popullsisë arrinte deri në atë pikë sa t’i lejonte misionarët t’i mësonin doktrinën e krishterë, duke i bërë që ta përsëritnin përmendsh në formë dialogu në sheshet publike në gjuhën greke dhe në gjuhën shqipe; dhe në këtë mënyrë stërviteshin edhe të rriturit, që, të shtyrë nga kurioziteti, vinin të dëgjonin ushtrimin e shenjtë, sidomos të afërmit dhe prindërit e fëmijëve” (II, f. 140).
Me ndërprerje të shkurtra për shkak të ekspeditave ndëshkimore turke ndaj krahinës, shkollat e Himarës ku mësohej shqipja u mbajtën hapur deri më 1741. Ato i ndoqën fëmijë nga Tragjasi, Tërbaçi, Kuçi dhe fshatra të tjera të Labërisë, madje, sikundër raporton Skiroi, edhe nga familje myslimane (II, f. 140).
Iu referuam këtu vetëm dy librave në fjalë, që përmbajnë pjesë dokumentesh autentike. Por do të ishte e padrejtë të mos përmendnim edhe autorë të tjerë që janë marrë me çështjen e arsimit shqip në krahinën e Himarës. Ndihmesa të veçanta në këtë pikë vijnë prej studiuesit himarjot Aleko Rrapo, i cili thotë se misionarët bazilianë hapën më 1627 një shkollë në Himarë dhe më pas në fshatra të tjera të Bregut e në thellësi dhe se në to mësohej shkrim e këndim në gjuhën shqipe, duke përdorur si tekst mësimor “Doktrinën e krishterë” të Budit (Buletin i UT, SSHSH, 1963, 3, f. 169–177). Edhe në “Fjalorin enciklopedik shqiptar” (2008) thuhet se shkolla ku mësohej shqipja ka pasur në Himarë më 1627, në Vuno (fshat shqipfolës) e Palasë më 1632 dhe në Dhërmi më 1660 (vëll. I, f. 116). Pa mëtuar se kemi zbuluar gjithë të vërtetën rreth shkollës shqipe në krahinën e Himarës në shek. XVII, mund të pohojmë, megjithatë, se në atë shekull nuk ka pasur vetëm në Veri shkolla shqipe. Por pajtohemi me prof. D. Lukën lidhur me atë se historia e shkollës shqipe nuk nis në vitin 1887, po shkon më shumë se dy shekuj më parë. U takon historianëve të arsimit të hulumtojnë nëpër arkiva tonat e të huaja për të grumbulluar të dhëna për shtrirjen e shkollave shqipe gjatë shekujve të robërisë osmane. Ajo për të cilën nuk pajtohemi me prof. D. Lukën, është njëfarë krahinorizmi e katolikocentrizmi, shumë i përhapur kohët e fundit, që duket se e ka infektuar edhe këtë studiues mendjemprehtë. Nacionalizmin duhet ta vëmë mbi lokalizmin dhe jo e kundërta. Kontribute për mbajtjen gjallë të gjuhës shqipe e të frymës së shqiptarisë, që përbëjnë themelet e kombit tonë, kanë dhënë të tri fetë tona kryesore.