Rami Memushaj, Profesori i Departamentit të Gjuhës Shqipe në Universitetin e Tiranës tregon se nuk ka modifikime të standardit
“Ndërhyrja në gjuhë është tagër i planifikuesve gjuhësorë dhe jo i amatorëve. Po të shprehemi në mënyrë të figurshme, ata e dinë se “ku pikon çatia”,kështu u shpreh prof. dr. Rami Memushaj profesor në Departamentin e Gjuhës Shqipe pranë Universitetit të Tiranës. Në këtë intervistë ai flet mbi problemet që kanë lindur për shqipen standarde, duke theksuar se planifikues gjuhësorë janë ata studiues që pjesë të veprimtarisë së tyre kërkimore kanë pasur edhe problemet e normave të gjuhës standarde. Më tej në vijim të intervistës prof.dr. Rami Memushaj tregon se vend për amatorë në këtë punë nuk ka. “Sa u përket termave “ndërhyrje” e “modifikim”, do thënë se janë të papërshtatshëm. Mund të flitet për përmirësim e përsosje të normave të gjuhës standarde, po jo për modifikime. Në gjuhë duhet vepruar me kujdes të madh dhe jo të lëvizim si një “ka në një shitore porcelanesh”, thekson ndër të tjera gjuhëtari Memushaj. Ai tregon se ndryshimet në fushën e fonetikës, morfologjisë e sintaksës vijnë natyrshëm si rrjedhim i studimit të këtyre sistemeve.
-Gjuha ndryshon për një kohë relativisht të gjatë, mos ka ardhur koha që në gjuhën shqipe të kemi ndryshime në standard?
Gjuha është pasqyrim me anë të fjalëve i botës që na rrethon dhe përderisa kjo është në ndryshim të pandërprerë, doemos edhe gjuha ndryshon që t’u përgjigjet nevojave të folësve të saj. Nga ana tjetër, ndryshojnë edhe brezat e folësve. Çdo brez e pasqyron në mënyrë të ndryshme botën, madje edhe njësitë gjuhësore i ekzekuton ndryshe nga brezat e mëparshëm, duke sjellë risitë e veta në të dy rrafshet: edhe në rrafshin e koncepteve që shprehen me anë të fjalëve, edhe në realizimin tingullor të njësive gjuhësore. Por duhet pasur parasysh që ndryshimet në gjuhë nuk maten me vite si jeta e njeriut, po me dhjetëvjeçarë, kështu që tridhjetë vjet për gjuhën janë si 3 vjet për njeriun. Pra, nuk duhet nxituar që për çdo brez të bëhen ndryshime në gjuhë, sepse, përndryshe, pas 500 vjetësh do të sajohej një shqipe që do të ishte shumë më larg nga ç’është shqipja e sotme nga ajo e Buzukut. Nga ana tjetër, përbërësit apo rrafshet e gjuhës, si i quajmë ne gjuhëtarët, nuk ndryshojnë me të njëjtin ritëm. Leksiku, meqë pasqyron drejtpërdrejt ndryshimet e jetës shoqërore dhe zhvillimin e teknikës e të shkencës, ndryshon më shpejt dhe këto ndryshime vërehen edhe brenda një brezi. Kurse rrafshet e tjera ndryshojnë shumë më ngadalë: ana tingullore është më e qëndrueshme; po edhe më e qëndrueshme është gramatika. Që nga botimi i Mesharit kanë kaluar 450 vjet, po emri ka po aq rasa sa te Buzuku, folja ka po ato kohë etj. Ndryshimet në leksik janë pasqyruar përgjithësisht mirë në fjalorët: nga fjalori i 1954-ës, që kishte 25 mijë fjalë, në “Fjalorin e gjuhës shqipe” (2006) numri i fjalëve është dyfishuar, kurse fjalori i mesëm, që është duke u përgatitur, do të ketë rreth 80 mijë fjalë. Ndryshe ndodh në gramatikë, ku nga botimi i 1976-ës te botimi i 2002-it ndryshimet janë të papërfillshme. Pyetja juaj për ndryshimet në gjuhën standarde buron nga konceptimi popullor i këtij termi, që me gjuhë standarde kupton kryesisht fjalorin dhe drejtshkrimin. Për ndryshimet në leksik sapo ju fola, por do pasur parasysh se jo çdo fjalë krahinore apo krijimi vetjak (neologjizëm) i atyre që shkruajnë mund të pasqyrohet në fjalor. Në zgjedhjen e fjalëve që duhen përfshirë në një fjalor normativ të shqipes hartuesit e tij ndjekin disa kritere, të cilat ata që nuk janë leksikografë nuk i dinë. Sa i përket drejtshkrimit, do pasur parasysh që ai lidhet nga njëra anë me sistemin tingullor dhe me alfabetin, nga ana tjetër me gramatikën. Si i tillë duhet të pasqyrojë ndryshimet në sistemin tingullor dhe në gramatikën e gjuhës, ku deri tani nuk kemi ndryshime. Megjithatë, praktika e zbatimit të rregullave të drejtshkrimit të vitit 1973 ka treguar se ka zgjidhje që duhen rishikuar, por duke synuar që zgjidhjet të jenë sa më sistemore, dmth. të mënjanohen nënrregulla apo raste të izoluara që jepen si përjashtime nga rregullat e përgjithshme. Këto duhen bërë me qëllimin që drejtshkrimi të bëhet më i thjeshtë për mbarë përdoruesit dhe jo vetëm për përdoruesit e kësaj ose asaj krahine.
-Debati që ka lindur mes dy palëve të gjuhëtarëve është më i hershëm apo më i vonë?
Debati për gjuhën standarde ka nisur pas ndryshimeve demokratike. Sigurisht, edhe më parë kemi pasur mospajtime për disa pohime e formulime lidhur me bazën e gjuhës standarde, mospajtime që janë pasqyruar në tekstet universitare të gjuhës të botuar para ’90-ës, por nuk mund të flitet për debat. Debati i vërtetë nisi në vitin 1992, pasi Arshi Pipa bëri të njohura kontestimet e tij për gjuhën standarde, të cilat i kishte parashtruar në librin “Politika e gjuhës në Shqipërinë Socialiste”, botuar në Nju-Jork më 1989. Sipas këtij pipës, standardizimi i shqipes ishte i parakohshëm dhe i panevojshëm, i imponuar nga regjimi komunist, pasi “shqiptarët ishte mësuar me bashkekzistencën paqësore të dy dialekteve të tyre”. Me idetë e Pipës u pajtuan një lagje e vogël gjuhëtarësh shkodranë. Por idetë e tyre për zhbërjen e standardit u kundërshtuan me argumente shkencore në konferencën gjuhësore të nëntorit 1992 dhe në seminarin e verës të vitit 1995, të mbajtur në Tiranë. Megjithatë, ndonjë gjuhëtar këtu, po edhe në Prishtinë nuk hoqën dorë nga idetë e tyre, duke kërkuar kush standardizimin e gegërishtes e kush legalizimin e policentrizmit, dmth. që shqipja standarde të lëvrohet në disa variante, siç ndodh me anglishten, që ka variantin britanik, amerikan, australian etj. Me ta janë bashkuar edhe disa publicistë, këtu dhe në Kosovë, të cilët rrahin të provojnë se gjuha standarde nuk është e aftë për shprehjen e mendimit modern, se zotërohet me shumë vështirësi, se është “e mbyllur në bunker”, se është “me një mushkëri” etj. Kështu që tema e gjuhës standarde, që për gjuhësinë në botë është një fushë periferike e kërkimit gjuhësor, te ne është bërë fusha kryesore, për të cilën të gjithë shkruajnë ese, edhe pse nuk ia kanë haberin.
-Cilët janë faktorët që mund të ndikojnë në përmirësimin e shqipes standarde?
Një nga detyrat e shtetit është edhe kujdesi për gjuhën, pasi shteti është një nga përdoruesit kryesorë të saj. Një nga funksionet kryesore të gjuhës standarde është funksioni zyrtar: i gjithë legjislacioni i shtetit hartohet në gjuhën standarde; me të hartohen të gjitha shkresat që institucionet shtetërore të shkallëve të ndryshme shkëmbejnë mes tyre; gjuha standarde është edhe gjuha e shkollës, e veprimtarive publike dhe e publicistikës. Prandaj shteti duhet të kujdeset për gjuhën duke mbështetur financiarisht institucionet që merren me gjuhën, po edhe duke miratuar ligje për mbrojtjen e saj. Pikërisht këto detyra të fundit shteti ynë nuk i ka kryer. Ligji për gjuhën thuhet se ka vite që qëndron në sirtarët e Kuvendit Popullor. Pas shtetit, shkolla është institucioni tjetër kryesor që duhet të punojë për përvetësimin dhe për zbatimin e normave të gjuhës standarde nga brezat e rinj. Këtu rolin e parë duhet ta luajnë universitetet që përgatitin mësues të gjuhës shqipe dhe të letërsisë, nga të cilat kërkohet të punojnë më shumë për përgatitjen gjuhësore të mësuesve të rinj të gjuhës shqipe. Nuk përjashtohen edhe mediat dhe shtëpitë botuese, që kanë ndikim shumë të madh në edukimin gjuhësor dhe në ngulitjen e normës gjuhësore. Por cilësia e prodhimit ligjërimor të këtyre varet nga niveli i formimit gjuhësor të punonjësve të tyre.
-Çfarë do të sillte ndërhyrja apo modifikimi në shqipen standarde?
Ndërhyrja në gjuhë është tagër i planifikuesve gjuhësorë dhe jo i amatorëve. Po të shprehemi në mënyrë të figurshme, ata e dinë se “ku pikon çatia”. Dhe planifikues gjuhësorë janë ata studiues që pjesë të veprimtarisë së tyre kërkimore kanë pasur edhe problemet e normave të gjuhës standarde. Se cilat janë, këtë e tregojnë ndihmesat e tyre me artikuj e libra kushtuar këtyre problemeve. Vend për amatorë në këtë punë nuk ka. Sa u përket termave “ndërhyrje” e “modifikim”, do thënë se janë të papërshtatshëm. Mund të flitet për përmirësim e përsosje të normave të gjuhës standarde, po jo për modifikime. Në gjuhë duhet vepruar me kujdes të madh dhe jo të lëvizim si një “ka në një shitore porcelanesh”. Ndryshimet në fushën e fonetikës, morfologjisë e sintaksës vijnë natyrshëm si rrjedhim i studimit të këtyre sistemeve, duke u pasqyruar në studime e monografi dhe, vetëm pasi të jenë pranuar, përfshihen në manualet e fonetikës a të gramatikës, pastaj pasqyrohen edhe në drejtshkrim. Përmirësimet duhet të synojnë zgjidhje sistemore, dmth. përsosjen e sistemeve ekzistuese të normave. Përndryshe, “politikat gjuhësore të guximshme”, që kërkon të ndërmarrë Qendra e Studimeve Albanologjike”, nuk do të pranohen nga folësit.
-Si e gjykoni ju bojkotin që ka lindur nga albanologët kosovarë?
Këtë konferencë nuk e kanë bojkotuar vetëm albanologët kosovarë. E kanë bojkotuar edhe shumica e gjuhëtarëve të Shqipërisë, nënshkrues të Rezolutës së Drejtshkrimit më 1972, po edhe shumë të tjerë me kontribute të spikatura në trajtimin e çështjeve të gjuhës standarde. Nuk kanë pranuar të marrin pjesë as profesorë arbëreshë të universiteteve të Kozencës dhe të Palermos. I bëjmë me dije opinionit publik se ideja e një kongresi gjuhësor për të rishikuar bazën e gjuhës standarde ka dalë nga Ministria e Arsimit. Meqë ideja e kongresit nuk gjeti terren, u projektua kjo konferencë, e cila i është imponuar Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë nga drejtuesi i QSA-së Ardian Marashi dhe ata që qëndrojnë pas tij. Konferenca është përgatitur në mënyrë jotransparente. Në programin e saj thuhet se është organizuar në bashkëpunim me “akademitë dhe universitetet e hapësirës shqiptare; katedrat albanologjike europiane”, por nga deklarimet e deritanishme del se këto nuk janë pyetur. Në vend që për këtë problem madhor dhe kaq të ndjeshëm të bashkëpunohej me qendrat kryesore shkencore që merren me gjuhën shqipe, siç janë Universiteti i Tiranës, Universiteti i Prishtinës e Instituti Albanologjik i Prishtinës, pse jo edhe të gjitha universitetet publike (që kanë departamente të shqipes) në Shqipëri, në Kosovë, Maqedoni, Kozencë e Palermo, i janë dërguar ftesa me imeil vetëm një pjese të vogël studiuesish, duke mënjanuar doktorët e shkencave dhe shumë profesorë të asociuar e profesorë, ndërkohë që janë ftuar njerëz pa asnjë kontribut në këtë fushë dhe pa tituj shkencorë. Madje, edhe kumtesat e atyre që pranuan të merrnin pjesë, u miratuan nga një komision ad hoc, i cili skualifikoi edhe profesorë, ndërkohë që ka miratuar kumtesa të personave që mbajnë titullin master apo që nuk ishin në listën e miratuar. Pra, gjithë procedura e organizmit të kësaj konference, platforma e saj, përzgjedhja e pjesëmarrësve dhe e kumtuesve e vënë në dyshim karakterin shkencor të saj. Edhe në diktaturë nuk ka pasur kufizime të tilla të pjesëmarrjes apo të kumtuesve as vlerësim paraprak të kumtesave të tyre. Për të gjitha këto arsye, si albanologët e Kosovës, edhe të këtushmit, edhe profesorët arbëreshët nuk kanë pranuar të marrin pjesë në të. Si rrjedhim, rezoluta e saj nuk do të ketë asnjë vlerë.
Intervistoi: Oralda Lahe
